Ders Kitaplarında Kadın İmgesi
(1923-2023)
Tebliğler
Projemizle ilgili sunumlara bu bölümden ulaşabilirsiniz.
IX. Uluslararası Tarih Sempozyumu
6-8 Eylül 2023 tarihlerinde Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi tarafından düzenlenen IX. Uluslararası Tarih Sempozyumunda, proje yürütücümüz Mustafa Şahin çağrılı konuşmacı olarak davet edilmiş ve “Cumhuriyetin 100. Yılında Cumhuriyet ve Kadın Eğitimi” başlıklı sunumunda projemizin tanıtımını yaparak elde edilen ilk veri kaynaklarına dayalı bazı bulguları paylaşmıştır.
Sunumda, “İlkokul Öğretim Programları ve Ders Kitaplarında Kadın İmgesi (1923–2023)” başlıklı Tübitak 1001 projesinin kapsamı, amacı ve yöntemsel çerçevesi ayrıntılı biçimde aktarılmıştır. Şahin, Cumhuriyet’in kuruluşundan günümüze kadar geçen yüzyıllık süreçte ilkokul ders kitaplarının kadın eğitimine ilişkin nasıl bir perspektif sunduğunu, hangi ideolojik söylemleri taşıdığını ve toplumsal cinsiyet rollerini nasıl şekillendirdiğini bazı örnek bulgularla açıklamıştır.
Şahin, Cumhuriyet’in 100. yılı vesilesiyle gerçekleştirilen bu çalışmanın, hem tarihsel bir karşılaştırma imkânı sunduğunu hem de toplumsal cinsiyet eşitliği açısından güncel eğitim politikalarının gelişimine katkı sağlayacak önemli veriler sunacağını vurgulamıştır. Sunum, katılımcılar tarafından ilgiyle takip edilmiş ve proje kapsamında yürütülen araştırmanın hem akademik hem de toplumsal yönüyle değerli bir çalışma olduğu değerlendirilmiştir.
Uluslararası Kadın, Söylem, Eylem Kolokyumu
10-12 Haziran 2024 tarihlerinde İzmir’de düzenlenen Kadın, Söylem, Eylem Uluslararası Kolokyumu kapsamında projemizle ilişkili iki ayrı bildiri sunulmuştur: 1) Öğretim programları ve ders kitaplarında kadın imgesi analizine yönelik ölçüt belirleme: Bir Delphi çalışması. 2) Sosyal bilgiler ders kitaplarında kadın imgesi: Ailede kadının yeri (1923-2023).
“Öğretim Programları ve Ders Kitaplarında Kadın İmgesi Analizine Yönelik Ölçüt Belirleme: Bir Delphi Çalışması” başlıklı ilk bildiri, proje yürütücümüz Mustafa Şahin, proje araştırmacılarımızdan Tuba Acar Erdol ve proje bursiyerlerimizden Özge Karakuş Özdemirci tarafından hazırlanmıştır. Bildiride, projenin temelini oluşturan ölçüt geliştirme sürecine ilişkin Delphi çalışmasının aşamaları ayrıntılarıyla paylaşılmıştır. Sunumda, uzmanlardan alınan görüşlerle şekillenen çok aşamalı Delphi sürecinin nasıl yapılandırıldığı, ölçütlerin hangi temalar doğrultusunda geliştirildiği ve elde edilen sonuçların kadın imgesine yönelik analizlerde neden kritik bir önem taşıdığı aktarılmıştır. Çalışma, hem projenin metodolojik sağlamlığını güçlendirmesi hem de ilerleyen analiz süreçleri için ortak bir değerlendirme çerçevesi oluşturması bakımından dikkat çekmiştir.
“Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Kadın İmgesi: Ailede Kadının Yeri (1923-2023)” başlıklı ikinci bildiri, proje yürütücümüz Mustafa Şahin, proje araştırmacılarımızdan Üyesi Hülya Gölgesiz ve proje bursiyerlerimiz yüksek lisans öğrencilerimiz Arzum Taşdelen, Sedanur Giley ve Ayşe Ece Şahin tarafından hazırlanmıştır. Çalışma, Cumhuriyet’in kuruluşundan günümüze kadar sosyal bilgiler ders kitaplarında kadının aile içindeki konumunun nasıl temsil edildiğini incelemektedir. Sunumda, farklı dönemlere ait sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan metin ve görsellerde kadının aile içindeki rolünün ne şekilde kurgulandığı; annelik, bakım emeği, otorite ilişkileri ve toplumsal beklentiler açısından hangi temaların öne çıktığı çeşitli örneklerle açıklanmıştır. Bulgular, bazı dönemlerde modernleşmeci ve eşitlikçi yaklaşımlar görülse de birçok ders kitabında geleneksel toplumsal cinsiyet kalıplarının güçlü bir şekilde varlığını sürdürdüğünü göstermektedir.
V. Uluslararası Türk Uygarlığı Kongresi
17-19 Nisan 2025 tarihlerinde Kırgızistan’ın Bişkek şehrinde Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde düzenlenen kongrede proje yürütücümüz Mustafa Şahin, sunmuş olduğu “Yüzyıllık Süreçte İlkokul Ders Kitaplarında Kadın İmgesi” başlıklı tebliğinde, Türkiye’de 1923-2023 evresinde ilkokul ders kitaplarında kadın imgesinin nasıl değiştiğini kapsamlı bir biçimde ele almıştır. Çalışmada eleştirel söylem analizinin söylem tarihsel yaklaşımı kullanılmış; yüz yıllık döneme ait ders kitaplarındaki görseller belirlenen ölçütler doğrultusunda kodlanarak değerlendirilmiştir. Tebliğde paylaşılan bulgular, ders kitaplarında kadın ve erkek temsillerinin uzun yıllar boyunca geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini açık veya örtük biçimlerde yeniden ürettiğini göstermektedir. Kadınların çoğunlukla öğretmen, ev hanımı, hemşire, hizmet personeli, öğrenci, sekreter veya doktor gibi mesleklerde; erkeklerin ise yönetici, okul müdürü, tamirci, doktor, futbolcu, aktör, yazar ve şoför gibi daha fazla güç, otorite ve uzmanlık gerektiren alanlarda temsil edildiği görülmüştür. Ayrıca karakter özelliklerinde de çarpıcı bir ayrım göze çarpmaktadır. Kadınlar daha pasif, kırılgan veya ev içi rollerle ilişkilendirilirken; erkekler güçlü, akılcı ve kamusal alanda etkin bireyler olarak sunulmuştur. Ev işleri ve çocuk bakımının kadınlara; ekonomik sorumluluk ve otoritenin ise erkeklere atfedildiği temsiller, ders kitaplarının toplumsal cinsiyet kalıp yargılarını uzun yıllar boyunca taşıdığını ortaya koymaktadır.
International Congress on Social Sciences and Management Studies
19-21 Haziran 2025 tarihlerinde Özbekistan’ın Kokand şehrinde Kokand/Andijon Üniversitesi tarafından düzenlenen kongrede, proje yürütücümüz Mustafa Şahin, “Representations of Women and Men in Primary School Textbooks” başlıklı tebliğinde Türkiye’de yüzyıllık evrede ilkokul ders kitaplarında kadın ve erkek temsillerinin geçirdiği dönüşümü ele almıştır. Çalışmada fen bilimleri, hayat bilgisi, matematik, sosyal bilgiler ve Türkçe ders kitapları incelenmiş; böylece çocukların erken yaşta karşılaştığı metin ve görsellerin cinsiyet temsillerine nasıl yön verdiği analiz edilmiştir. Araştırma, söylem tarihsel yaklaşımıyla yürütülmüş, uzman görüşlerine dayalı ölçütler Delphi yöntemiyle oluşturulmuş ve NVivo-15 yazılımı kullanılarak sistematik bir kodlama süreci gerçekleştirilmiştir. Elde edilen bulgular, ders kitaplarında geleneksel toplumsal cinsiyet rollerinin açık ve örtük biçimlerde yeniden üretildiğini göstermektedir. Erkek figürler çoğunlukla güç, otorite ve uzmanlık gerektiren mesleklerde yer alırken; kadın figürler bakım, hizmet ve ev içi rollerle ilişkilendirilen mesleklerde temsil edilmiştir. Benzer şekilde, erkek karakterler güçlü, akılcı ve lider niteliklerle betimlenirken; kadın karakterler daha pasif, duygusal ve özel alanla sınırlı roller içinde gösterilmiştir. Bu bulgular, Türkiye’de ilkokul ders kitaplarının yüzyıllık süreçte toplumsal cinsiyet kalıp yargılarını nasıl taşıdığını, hangi temsillerin süreklilik gösterdiğini ve eğitim politikalarının toplumsal cinsiyet bağlamındaki yansımalarını anlamak açısından önemli ipuçları sunmaktadır.
III. Uluslararası Disiplinlerarası Bilimde Kadın Kongresi
3-5 Ekim 2025 tarihlerinde Sivas Cumhuriyet Üniversitesi tarafından düzenlenen kongrede, proje yürütücümüz Mustafa Şahin ve proje asistanlarımız Sedanur Giley ile Arzum Taşdelen, proje kapsamında hazırladıkları yüksek lisans tezlerinden ürettikleri iki ayrı tebliğ sunmuşlardır.
İlk bildiri “İlkokul Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Kadın İmgesi (1980–2000)” başlığını taşımaktadır. Proje yürütücümüz Mustafa Şahin danışmanlığında Sedanur Giley tarafından hazırlanan bu çalışma, 1980-2000 yılları arasında yayımlanan ilkokul sosyal bilgiler ders kitaplarında kadın imgesinin erkek temsilleriyle karşılaştırmalı olarak nasıl kurgulandığını incelemiştir. Söylem tarihsel yaklaşım doğrultusunda yürütülen araştırmada, 6 ders kitabı NVivo-15 yazılımıyla kodlanmış; ölçütler Delphi yöntemiyle oluşturulmuştur. Bulgular, bu dönemde ders kitaplarında toplumsal cinsiyet rollerinin büyük ölçüde geleneksel kalıplara göre inşa edildiğini göstermektedir. Kadınlar daha çok ev içi roller, bakım ve yardımcı konumlarla; erkekler ise kamusal alan, mesleki roller ve otorite figürleriyle ilişkilendirilmiştir. Bununla birlikte, bazı kitaplarda modern ve eşitlikçi yaklaşımların sınırlı örneklerine de rastlanmıştır. Genel olarak sosyal bilgiler ders kitaplarının bu dönemde cinsiyetçi söylemleri yeniden ürettiği görülmüştür.
İkinci bildiri “İlkokul Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Toplumsal Cinsiyet (2000-2023)” başlığını taşımaktadır. Mustafa Şahin danışmanlığında Arzum Taşdelen tarafından hazırlanan ikinci çalışma, 2000-2023 yılları arasındaki sosyal bilgiler ders kitaplarında toplumsal cinsiyet imgelerini incelemiştir. Nitel desende yürütülen araştırmada 5 ders kitabı NVivo-15 aracılığıyla analiz edilmiştir. Araştırma bulguları, bu dönemde de toplumsal cinsiyet temsillerinde belirgin bir dengesizlik olduğunu göstermektedir. Metinlerde erkek imgeleri kadınlara göre daha fazla yer almakta; kadınlar birçok başlıkta geri planda kalmaktadır. Kadınlar genellikle çocuk bakımı, el işleri ve ev işleriyle ilişkilendirilirken; erkekler taşıt kullanma, tarım-hayvancılık ve sportif faaliyetler gibi kamusal ve fiziksel güç gerektiren eylemlerle sunulmuştur. Görsellerde de benzer bir tablo ortaya çıkmaktadır: Erkek figürler daha görünür durumdadır ve çoğunlukla kamusal alanlarda yer almakta; kadın figürler ise ev ve ev içi roller üzerinden temsil edilmektedir. Meslekler, giysiler, renkler ve mekân atamaları da toplumsal cinsiyet kalıplarını destekleyici niteliktedir.
Bu iki bildiri, ilkokul sosyal bilgiler ders kitaplarında toplumsal cinsiyet temsillerinin zaman içindeki dönüşümünü göstermesi açısından önemli veriler sunmakta; eğitim materyallerinin toplumsal cinsiyet eşitliğini destekleme bakımından nasıl bir temsil rejimi ürettiğine ışık tutmaktadır.
_edited.jpg)
International Congress on Global Practice of Multidisciplinary Scientific Studies
13-17 Ekim 2025 tarihlerinde Almanya’nın Münih şehrinde düzenlenen kongrede, proje yürütücümüz Mustafa Şahin, “Visibility of Women and Men in the Illustrations of Life Studies Textbooks” başlıklı tebliğinde, Cumhuriyet’in kuruluşundan günümüze uzanan yüzyıllık süreçte ilkokul hayat bilgisi ders kitaplarında kadın ve erkek görsellerinin nasıl temsil edildiğini ele almıştır. Araştırmada 18 hayat bilgisi ders kitabı metin ve görsel düzeyde incelenmiştir. Görseller NVivo 15 yazılımıyla kodlanmış; kadın ve erkek temsilleri giyim, aksesuar, saç stili ve renk kullanımı gibi göstergeler üzerinden değerlendirilmiştir. Bulgular, Cumhuriyet’in ilk yıllarından 1980’lere kadar ders kitaplarında erkek figürlerinin belirgin biçimde baskın olduğunu göstermektedir. 2000’li yıllardan itibaren kadınların kamusal alandaki görünürlüğü artsa da erkek temsillerindeki normatif süreklilik büyük ölçüde devam etmektedir. Renk, saç stili ve kıyafet gibi simgesel ögeler de toplumsal cinsiyet rollerini yeniden üreten ideolojik bir dili sürdürmektedir. Sonuç olarak, hayat bilgisi ders kitaplarının yalnızca bilgi aktarmakla kalmayıp toplumsal norm ve cinsiyet rollerini de yeniden üreten güçlü bir araç olduğu görülmektedir. Bu nedenle, ders kitaplarının hazırlanmasında toplumsal cinsiyet eşitliği perspektifinin benimsenmesi ve görsellerde daha dengeli, kapsayıcı temsillerin yer alması önemle önerilmektedir.
