Ders Kitaplarında Kadın İmgesi
(1923-2023)
Yayınlar
Projemizle ilgili yayınlara bu bölümden ulaşabilirsiniz.
Özge KARAKUŞ ÖZDEMİRCİ, Dr., Bağımsız Araştırmacı, ozgekarakusozdemirci@gmail.com
Tuba ACAR ERDOL, Doç. Dr., Ordu Üniversitesi, tubaacarerdol@odu.edu.tr
Mustafa ŞAHİN, Prof. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, mustafa.sahin@deu.edu.tr
Projemize ilişkin ilk yayın, “Öğretim Programları ve Ders Kitaplarında Kadın İmgesi Analizine Yönelik Ölçüt Belirleme: Bir Delphi Çalışması” başlıklı çalışma olmuştur. Bu çalışma, proje yürütücümüz Mustafa Şahin, araştırmacılarımızdan Tuba Acar Erdol ve proje asistanlarımızdan Özge Karakuş Özdemirci tarafından hazırlanmıştır.
Çalışmanın amacı, öğretim programları ve ders kitaplarında yer alan metin ve görsellerin kadın imgesi açısından incelenmesine yönelik disiplinler arası bir ölçüt seti geliştirmektir. Bu doğrultuda Delphi tekniği kullanılmış ve uzman grubunun oluşturulmasında maksimum çeşitlilik örneklemesi tercih edilmiştir. Amerikan edebiyatı, dilbilim, eğitim bilimleri, güzel sanatlar eğitimi, kamu yönetimi, psikoloji, sanat tarihi, siyaset bilimi, sosyal bilgiler eğitimi, sosyoloji, tarih, Türk dili ve edebiyatı ile Türk halk bilimi gibi farklı disiplinlerden 23 uzman sürece katılmıştır. Üç turda tamamlanan Delphi çalışması sonucunda kapsamlı bir ölçüt havuzu oluşturulmuştur. Yazılı metinlerin incelenmesine yönelik 21 ölçüt, kadın ve erkeklere atfedilen kamusal/özel alan rollerine, mesleki statülere, duygusal ve bedensel temsillere, dildeki eşitsizliklere ve kadın-teknoloji ilişkisine odaklanmaktadır. Görsellerin analizine yönelik 10 ölçüt ise kadın ve erkek figürlerinin niceliksel dağılımı, mekânsal konumlanışı, kıyafetleri, beden temsilleri, çoklu kadın kimlikleri ve metin–görsel tutarlılığı gibi unsurları kapsamaktadır. Son olarak, sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel faktörlere ilişkin geliştirilen 21 ölçüt, kadınların çalışma yaşamındaki temsili, karar alma mekanizmalarındaki yeri, aile içi rolleri ve statüleri gibi nitel değişimleri ele almakta; savaş, ekonomik kriz, göç, küreselleşme, muhafazakârlaşma ve teknolojik dönüşüm gibi dönemsel kırılmaların kadın imgesine yansımalarını dikkate almaktadır. Bu çalışma, projemizin sonraki aşamalarında yürütülen tüm analizlere bilimsel bir çerçeve sunması bakımından önemli bir metodolojik temel oluşturmaktadır.
Projemize ilişkin 2. yayın, “Türkçe Ders Kitaplarında Toplumsal Cinsiyetin Söylem Tarihsel Yaklaşım Çerçevesinde İncelenmesi: Adlandırma Stratejisi” başlıklı çalışma olmuştur. Bu çalışma, proje araştırmacılarımızdan Gülsüm Songül Ercan ve proje asistanlarımızdan Özgül Başaran Aydın tarafından hazırlanmış ve The Journal of Academic Social Science Studies’de yayımlanmıştır.
Çalışmanın amacı, 2022-2023 öğretim yılında ilkokul 1.-4. sınıf düzeylerinde okutulan Türkçe ders kitaplarında toplumsal cinsiyet rollerinin nasıl kurgulandığını söylem çözümlemesi bağlamında incelemektir. Araştırmada özellikle metinlerde yer alan dilsel kaynakların—kişi adları, akrabalık bildiren ifadeler ve meslek adları—Söylem Tarihsel Yaklaşım’ın (STY) “adlandırma stratejisi” kapsamında nasıl işlev gördüğü analiz edilmiştir. Bu doğrultuda çalışma, ders kitaplarının toplumsal cinsiyet rollerini yeniden üreten bir ideolojik çerçeveyi mi sürdürdüğünü, yoksa toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik daha dönüştürücü bir söyleme mi katkı sunduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırmanın veri setini, söz konusu öğretim yılında kullanılan Türkçe ders kitaplarındaki tüm metinlerden oluşan kapsamlı bir metin havuzu oluşturmaktadır. Bu metinler, STY’nin önerdiği adlandırma stratejilerine dayalı dilsel araçlardan biri olan “üyelik ulamlaştırma düzenekleri” çerçevesinde çözümlenmiş; analiz sürecinde Nvivo 14 nitel veri analizi yazılımı kullanılmıştır. Kodlama süreci hem niceliksel hem de niteliksel yönleriyle yürütülerek karakter temsillerinin sıklığı, bağlamsal konumlanışı ve söylemsel işlevleri ayrıntılı biçimde değerlendirilmiştir. Elde edilen bulgular, kadın karakterlerin görünürlüğünün sınıf düzeyi yükseldikçe belirgin biçimde azaldığını, buna karşılık erkek karakterlerin metinlerde hem sayısal olarak daha fazla yer aldığını hem de toplumsal alanda prestijle ilişkilendirilen rollerde daha yoğun biçimde temsil edildiğini göstermektedir. İncelenen kitaplarda kadınların ağırlıklı olarak akrabalık ilişkileri, bakım ve ev içi sorumluluklar üzerinden konumlandırıldığı; erkeklerin ise meslek, başarı, karar alma ve kamusal yaşamla ilişkilendirilen dışa dönük rollerle öne çıktığı saptanmıştır. Sonuç olarak araştırma, incelenen ders kitaplarının toplumsal cinsiyet eşitliğini destekleyici bir söylemden ziyade, mevcut toplumsal cinsiyet kalıpyargılarını yeniden üreten geleneksel bir temsil örüntüsüne sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bulgu, ilkokul düzeyindeki ders materyallerinin daha eşitlikçi ve dönüştürücü bir toplumsal cinsiyet perspektifiyle yeniden ele alınması gerektiğine işaret etmektedir.